Α. Παπαδιαμάντη: Η Γυφτοπούλα. Διδαχές, στις παρυφές του μυθιστορήματος.

Διαβάζοντας, ξανά, σε άλλη ηλικία, και με άλλες διαθέσεις, τη Γυφτοπούλα του Παπαδιαμάντη, σήμερα ξεφεύγω από το μύθο, και μένω στις παρυφές του λόγου του συγγραφέα. 

Δεν έχω θέση για την υπόθεση. Εχω όμως συγκλονισθεί από πολλές παρεμπίπτουσες απόψεις, θέσεις και παραινέσεις του μεγάλου αυτού συγγραφέα, σε πολλά θέματα.

Ενδεικτικά, αυτονομώντας από την ιστορία, κάποιες από αυτές, τις εκθέτω.

O μεγάλος συγγραφέας, μπαίνει στη σκέψη των προσώπων της ιστορίας του, και  βρίσκεται στη δύσκολη θέση της αυτοταπείνωσης, πράγμα οδυνηρό  για έναν νάρκισσο, για έναν άρρωστο εγωϊσμό. Άλλοτε παίρνει θέση  και μας συστήνει, κι άλλοτε μας εξηγεί τους δρόμους της αυταπάτης  και της αυτοκοροϊδίας  που συνήθως, από αυτή τη θέση, διαλέγουμε:

 "Να διηγηθεί το πράγμα όπως συνέβη; Αλλά προσεβάλλετο δεινώς η φιλαυτία του" όπου, μας εκθέτει το συνήθως πραττόμενο: τα ζυγίσουμε, έτσι ώστε να μη μας προσβάλλει η όποια εξωτερίκευση του ευτελισμού μας, αποφασίζουμε τη φτιασίδωση, κι ύστερα ηρεμούμε, πως τάχα είμαστε σωστοί:  "Αποφασίσας (...) απεκοιμήθη δροσερόν και βαυκαλιζόμενον ύπνον".

Ο Παπαδιαμάντης ανάμεσα στην ελευθερία και στο χρέος του προσώπου, ιεραρχεί. Ο ελεύθερος άνθρωπος, πρώτα επιτελεί το καθήκον του και μετά ικανοποιεί τις προσωπικές του επιθυμίες και απαιτήσεις. Θα πεί:  Πρώτον το χρέος, είτα η ελευθερία!

Όταν κάνεις το καλό, θα πρέπει και να ωφελήσεις τον άλλο. Το καλό δεν το κάνεις για σένα, το κάνεις για τον άλλο. Λέει λοιπόν: "Αλλά και πάλιν καλύτερον οπού (...)  έσωσα μιαν ψυχήν. Αλλά πρέπει να την σώσω μέχρι τέλους".

H έμμονη ιδέα, και η τριβή με την επιτυχία των εμμονών και των ισχυρών μας επιθυμιών, μας οδηγεί σε μια στέρεη αλλά πλασματική εσωτερική βεβαιότητα και πίστη για την ορθότητά τους. "Ταύτα σκεπτόμενος, κατήντησε να πιστεύση ότι τω όντι..."

Η απάρνηση και η αχαριστία προς τα δώρα που λαμβάνεις από τη ζωή, σε καθιστούν ανάξιό τους. " (Ο πατέρας της) αφού υπερέβη πάντα όρον αστοργίας επιχειρήσας να την φονεύσει απέβαλε δια τούτο τα δικαιώματα της πατρότητας".

Αυσυναισθανόμενος και φοβούμενος την ηθική πτώση του, ο  άνδρας που βρήκε τη μικρή κόρη σε άθλια κατάσταση, ώστε να χρειάζεται φροντίδα και νοσηλεία, ένιωσε ή φοβήθηκε πως μπορεί να προκληθεί ερωτικά ή σεξουαλικά και να καταχρασθεί την αδυναμία της ασθενούς κόρης "Ποτέ δεν εφαντάσθη ότι ηδύνατο να είναι τόσον αγαθός νοσοκόμος...".

Έχοντας ανάγκη να καλέσει σε βοήθεια, προσπαθούσε να βρεί τον τρόπο που θα καθιστούσε  ολοφάνερο και πειστικό το αίτημά του. Και μηχανευόταν τρόπους για να το πετύχει, (πράγμα συνηθισμένο στη ζωή μας, και μάλιστα σε χρήσεις που δεν θα έπρεπε, βλ. εκλογές, ψευδείς πολιτικές εξαγγελίες...κλπ) "...θα μετήρχετο την ευγλωττίαν του πάθους και της οδύνης...".

Η κριτική μας πρέπει να εξαρκείται και να εξαντλείται στα ανθρώπινα έργα. Η πλάση είναι έργο άκριτου κάλλους και άκριτης τέχνης. "Ο άχαρις εκείνος και γυμνός βράχος ηδύνατο να προκαλή πάμπολλα σχόλια και μομφάς επί ελλείψει φιλοκαλίας, αν ήτο έργον ανθρώπινον. Επειδή όμως ήτο έργον της φύσεως, ουδείς εδικαιούτο να παραπονεθή".

Τα πιο βαθειά μας "πρέπει", κι οι πιο δυνατές εσωτερικές μας ανάγκες, αυτές που μας βγάζουν από εκεί που είμαστε ήσυχοι και βολεμένοι, είναι τα μεγαλύτερα στοιχήματα ζωής "Αι στερρόταται αποφάσεις είναι αι δυσεκτελεστόταται...".

Είναι άλλο πράγμα η ψυχή του ανθρώπου, κι άλλο πράγμα η παίδευσή του. "Αν και μηδεμιάς έτυχε ανατροφής ήτο απηλλαγμένος και πάσης βαναυσότητος περί την γλώσσαν....".

Ο άνθρωπος δεν κρίνεται από το τί κάνει. Αλλά από το πώς το κάνει. Η ζωή θα αποφασίσει τί θα κάνει ο καθένας μας. 'Εκαστος εφ' ώ ετάχθη, ειπώθηκε, με άλλο τρόπο. Ο Παπαδιαμάντης είπε: "Καθένας την τέχνη του πρέπει να την τιμά και ας είναι και ταπεινή...".

Όλα τα όνειρα έχουν την ίδια αξία. Κι όταν μανιασμένα ξυπνητός ονειρεύεσαι να πετύχεις ευτυχία, κι όταν φρικωδώς ονειρεύεσαι να βλάψεις κάποιον."Τα όνειρά του ήσαν όνειρα. Δεν ήσαν ταύτα αξιοπιστότερα, αν και φρικώδη, ή όσον είναι συνήθως τα μανιώδη όνειρα της ευτυχίας, άτινα οι εγρηγορότες καθ' εκάστην ονειρεύονται".

Ο μέγας ηθογράφος εστιάζει στην καθαρότητα και το ήθος της νεότητας "ποία άλλη βάσανος ηδύνατο να υπάρχει δια τον νέον μείζων της ηθικής βασάνου;

Εξερευνητής της ψυχής του ερωτευμένου νέου, ο Παπαδιαμάντης παρακολουθεί την εσωτερική του αγωνία. Πώς βλέπει ο ερωτευμένος νέος την καλή του; Πάντα γλυκειά και ήρεμη. Τρόμος τον πιάνει στην σκέψη πως μπορεί να κάνει -από δικιά του ευθύνη- την καλή του, να θυμώσει. Απίστευτα είναι όλα τα άλλα. "Αυτή να θυμώσει; Δεν ημπορεί να θυμώσει. Αλλά μπορεί να λυπηθεί". 

Ανήσυχος για την ευτυχία της αναρωτιέται, τί θα συμβεί αν τη λυπήσει με τις ενέργειές του: "Και τότε πώς θα την ικανοποιήσω; Είναι ποτέ δυνατόν; Και την ζωήν μου όλην να θυσιάσω, και το αίμα μου να χύσω, δεν ημπορώ να πληρώσω ένα δάκρυ της..." Και η καρδιά του πονούσε, βαθειά και υπόκωφα, αβάσταχτα "και εστέναζε τοιούτους βαθείς στεναγμούς, οίους αι λόχμαι και αι φάραγγες μόνον ηδύναντο να αντηχήσωσιν...".

Παρατηρώντας τον άνθρωπο, πριν και μετά. Η έκφραση του προσώπου, η στάση του σώματος, αλλάζει,  μ 'αυτό που τη σκέψη μας κατέχει. Ευγενές ή άηθες. "Όταν επέστρεψε ο γύφτος είχε μεταβεβλημένον το ήθος. Είδος τι υπερηφανείας αήθους έλαμπεν εις την όψιν του και παρείχεν έκφρασιν εις τους τραχείς αυτού χαρακτήρας".

Ο θυμός είναι λογική τύφλωση "....δεν ήτο ικανή, παραφερομένη υπό του θυμού, να διακριβώσει...".

Μπορεί να εξαπατήσεις, ακόμη κι αυτόν που σε πιστεύει, αν με τον τρόπο σου άλλα δείχνεις "Τοσαύτην δε πεποίθησιν ενέφαινε το ήθος αυτής και ο λόγος ώστε και αυτός ο αυθόρμητος συνήγορος της κοπέλας ήρχισε να κλονίζηται...".

Ο άνθρωπος που είναι έντιμος, ειλικρινής, αθώος και καθαρός,   όταν τον μέμφονται ψευδώς και άδικα αισθάνεται παγιδευμένος και νιώθει αφόρητη πικρία "Η αισχύνη επίεζεν αυτήν ως σιδηρούς κλοιός. Τη εφαίνετο ότι είχε πίει χολήν και όξος...".

Πάντα υπάρχουν εκείνοι που χώνουν τη μύτη τους σε όλα, και βγάζουν την ουρά τους έξω, αποτινάσσοντας κάθε ευθύνη και ανάμιξη για ό,τι έχει γίνει, ακόμη κι αν αυτοί το προκάλεσαν "Η γραία αυτή ήτο εξ εκείνων των προσώπων, άτινα ευκόλως εισδύουσι πανταχόσε, και ευκόλως πάλιν εξαφανίζονται".

Στο τέλος κάθε αναμπουμπούλας γίνεται ο χαμός. Αρπαγές, και προπάντων ηθικός εκπεσμός. Ακούγονται ψεύδη, συκοφαντίες, σπιλώνονται άνθρωποι και μάλιστα αθώοι. Και τα σκληρά λόγια που ειπώθηκαν στη φασαρία διαδίδονται ευρύτερα "Τέλος το πλήθος διελύθη. Έκαστος δε απεκόμιζεν ως λάφυρον έν ράκος του διαρραγέντος πέπλου της αθωότητος. Έκαστος έφερεν ένα λίβελλον εκ των σκληρών ψόγων κατά της πτωχής παιδίσκης".

Η εξωτερική στάση του σώματος, οι κινήσεις και τα φερσίματα δείχνουν ποιός είναι ο άνθρωπος. Εδώ, ο άφροντις και ο αβίαστος είναι ο κολλημένος στην εξουσία, ο συνηθισμένος να έχει εξουσία. (Όχι ο ο άρχοντας). Λέει ο Παπαδιαμάντης: "Τα κινήματα του ξένου είχον τι το ευχερές, το άφροντι και αβίαστον, όπερ ιδιάζει εις τους ανθρώπους τους συνηθισμένους να άρχωσι...".

Ο γύφτος, προστρέχοντας στον άρχοντα που τον κάλεσε για δουλειά, ενδιαφέρεται να πάρει την εργολαβία. Και ρωτάει τον άρχοντα: "Ο άρχων έχει ανάγκην...", αλλά ο άρχοντας τον βάζει στη θέση του: "Ο άρχων δεν έχει ανάγκην, ο άρχων επιθυμεί...".

Ποιός ξέρει, αλήθεια αν ανάμεσα στο νά χάσεις τη ζωή σου και τα υπάρχοντά σου, είναι καλύτερο να χάσεις την ψυχή σου "Αμφοίν τοιν ολέθροιν πότερος χαλεπώτερος;"  ο Παπαδιαμάντης διαλέγει: " ουχ ο πνευματικός;".

Μόνον η  πνευματική εξουσία δεν αφαιρείται ούτε από τη δικαιοσύνη "Την πνευματικήν εξουσίαν ου νέμεσις μόνην μετιέναι...".

Ολες οι πολιτικές υποσχέσεις έχουν ένα όριο. Δεν είναι παράλογο να εγκαταλείψεις τον πολιτικό που σε χόρτασε λόγια, αλλά δεν κάνει έργο  "Απιστείν μεν ουν αυτούς τη εξουσία τη ση ουκ άτοπον, λόγων μεν εμπεπλησμένους, έργον δε ουδέν ορώντας...".

Είναι προφανές ότι οι προσφέροντες υπηρεσία στην πατρίδα λυπούνται όταν πηγαίνει χαμένη η θυσία τους, χωρίς η πατρίδα να κερδίσει κάτι από αυτό "Λυπεί δε με τούτο, ει το θύμα ό προσήνεγκον εμαυτόν εγώ μάτην τεθυμένον έσται, τη δε πατρίδι μηδέν περιγενήσεται εκ του εμού ολίσθου...".

Με πόσα λόγια παρακινείται για δράση υπέρ βωμών και εστιών ο άρχοντας! "Και μη φείδου μηδ' όκνει, αλλά πάρασχε πρόθυμον σαυτόν. Ίθι, δη, άπελθε, πορεύου, αφίκου, πάρεσο, δέου, πρότρεπε, παρακάλει, κέλευε, επιτίμα, προσλιπάρει, ότρυνε, έλεγχε, πείθε".

Και ο παρακινών θα κάνει από την πλευρά του το πάν! "Εγώ δ' ουκ οκνήσω, αλλ' ενθένδε τουμόν πειράσομαι. Και ην μη πείσω".

O ερωτευμένος πάσχει, αγιάτρευτα. "Το έλκος του Μάχτου ήτο εξ εκείνων άτινα χρήζουσιν ειδικού χειρουργού, δι' εμπειρικών δε και αυτοσχεδίων φαρμάκων ουδέποτε θεραπεύονται".

Επιζητεί την εγγύτητα και την πλήρη εξάρτηση της ευτυχίας του αντικειμένου του ερωτικού του πάθους προς τον ίδιο. "Εάν την έβλεπε ευτυχή, θριαμβεύουσαν, λατρευομένην, θα ήτο δυστυχής".

Αν θεωρεί ότι μόνο αυτός προσφέρει την ευτυχία, ευτυχεί για το λόγο αυτόν. "Έβλεπεν αυτήν πάσχουσαν, εγκαρτερούσαν, ήτο ευδαίμων".

Ο έρωτας, επιζητεί πάντα την ιδίαν του ερωτευμένου ευτυχία. Η ευτυχία του άλλου είναι αδιάφορη. "Τοιούτον ήτο αείποτε το φίλαυτον τούτο αίσθημα".

Σύντομη είναι πάντα η ευτυχία, κι ας φαίνεται ατέλειωτη. "Διήρκεσε δε η τελευταία αύτη ευτυχία του Μάχτου τρείς όλας ημέρας, τον μακρότατον και μυθώδη χρόνον, όν δύναται να διαρκέση πάσα ευτυχία επί της γής".

Μόνο τυφλοί και αιθεροβάμονες δεν  καταλαβαίνουν το προφανές: "Την εσπέραν της τρίτης ημέρας συνέβη παράδοξος και απρόοπτος σκηνή, ην ουδείς ηδύνατο ποτέ να προβλέψει και αν δεν ήτο μύωψ και αν δεν ήτο ευδαίμων".

Το ψεύδεσθαι πρέπει να τό 'χεις στο αίμα σου. Γιατί αν δεν το 'χεις, δεν μπορείς να ψευσθείς, ούτε κι όταν είναι για κάποιους λόγους ανάγκη να μην ακριβολογήσεις. "Ησθάνετο δε μεγίστην ατολμίαν και ελυπείτο διότι δεν ήτο φύσει θρασύτερος, ώστε να ψευσθή μετ' ευχερείας".

Πολυλογίες, εμμονές, επιμονές, επαναλήψεις. Απόψεις. Όσο κι αν το ψάχνεις, δεν θα καταλήξεις. Φιλοσοφία, αγνωστικισμός..."Ήρχοντο να συζητήσωσι μετά του διδασκάλου τα αιωνίως άλυτα εκείνα ζητήματα, τα άψαυστα και συγκεχυμένα, άτινα έχουσι την ιδιότητα όσον πλειότερον τα κινεί τις, τόσον αδρανή να μένωσι, και όσον μάλλον επιμόνως ζητεί τις να τα διαφωτίση τόσον καθίστανται σκοτεινότερα...".

Ο ακατάδεχτος, κι ο εχθρός θά 'ρθουν να σε συναντήσουν μόνο σαν κάποια ανάγκη τους κινεί. "Τί παθών άρα ο άσπονδος εχθρός αυτού ήλθε να τον επισκεφθή;"

Το χρήμα κάμπτει ισχυρότατες αντιστάσεις. "To γόητρον του χρυσίου είναι πάντοτε ισχυρότερον...".

Η αφοσίωση δεν είναι πάντοτε αμφίπλευρη. Ακόμη και στον πιο αφοσιωμένο μας φίλο, μπορεί να φερθούμε απάνθρωπα. Ένας δίνει ό,τι έχει, κι ο άλλος δίνει σπάνια, και κυρίως δείχνει αχαριστία. "Ο Χόμο (σκύλος) ησθάνετο άκραν αφοσίωσιν προς τον κύριόν του (....) αλλ' η διαγωγή του κυρίου του ηδύνατο όχι μόνον παρά τοις κυσί, αλλά και παρά τοις ανθρώποις να χαρακτηρισθή ως επίμεμπτος. Σπανίως τω έρριπτε κοκκαλόν τι. Συχνότατα όμως τω επεδαψίλευε μαστιγώσεις...".

Ο αποδέκτης κακής συμπεριφοράς και αχαριστίας δεν παραμένει εσαεί αποδέκτης της. Η τέτοια συμπεριφορά είναι αποκρουστική και μπορεί να θεωρείται τέτοια ακόμη κι όταν πια σταματά "μετά την πρώτην πληγήν απεμακρύνετο...ο κύριός του, άπαξ είχεν οργισθεί πολύ, απεφάσιζε να τον φθάση αντί πάσης θυσίας και προσεποιείτο ότι έχει να τω δώση έν κόκκαλον. αλλ' ο Χόμο δεν ηπατάτο ευκόλως".

Η εξουσία, αλλάζει τερτίπια προκειμένου να πετύχει την επικράτηση και την κυριαρχία της. "Ο κύριός του βλέπων το ανωφελές της καταδιώξεως μετέβαλε τακτικήν...". 

Η αθωότητα ξεχνάει την κακία, αλλά η κακία δεν κρύβεται κάτω από την έκφραση μόνο της καλωσύνης. "Ο Χόμο. μη ών πανούργος, ενόμισεν ότι ο θυμός του παρήλθεν και επέστρεψε προς αυτόν σείων την ουράν, αλλά τότε ο κύριός του αρπάζει αιφνιδίως τον Χόμο από του λαιμού και τον έτυπτεν ασπλάχνως".

Το ζώο υποτάσσεται και υπηρετεί. "Και όμως ο κύων δεν εμνησικάκει. Αξία ιδιαιτέρας προσοχής είναι η συνήθως επαναλαμβανομένη περιπαθής εκείνη στιγμή, καθ'ήν ο Τρέκλας διηγείτο εμπιστευτικώς τους καημούς του στον Χόμο. Τότε ο Χόμο τον παρηγόρει ως ηδύνατο...".

Ζωή! Άνθρωποι και ζώα με την ίδια τύχη! "Νηστικούς θα μας αφήσουν σήμερα, Χόμο, φίλε μου!".

Το ζώο υπηρετεί και πιστεύει τον κύριό του "Ο Χόμο απορούσε, πού τα εύρεν ο Τρέκλας τόσα αγαθά αισθήματα. Θα ήτο η πρώτη φορά...".

Η μοναξιά είναι αβάσταχτη. "Πόσο ευχαριστούμαι που σ' έχω συντροφιά... (Του κυνός η μορφή εξέφραζε έκπληξιν). είναι καλό να έχει κανείς ένα φίλον εις αυτόν τον κόσμον, και εμέ τα βάσανά μου είναι πολλά...".

Όταν έχεις κάποιον για συντροφιά σου, πρέπει και συ  να κάνειςκάτι γι' αυτόν. "O κύων δεν μετείχε πλέον του διαλόγου, ηκροάτο, αλλά δεν ήτο διατεθειμένος να δώση απάντησιν. Δεν ηγάπα να συζητεί περί ανέμων και υδάτων".

Η ηθική του "τώρα σε χρειάζομαι, έλα ν' αγαπήσουμε" είναι άχρηστη ακόμη και σε σκύλο.  "Eίναι αληθές ότι δεν είχε ανάγκην να λάβη μαθήματα ηθικής παρά του κυρίου του". 

Ο καθένας πρέπει να ξέρει ότι για τα ζητήματά του πρέπει να φροντίσει ο ίδιος, γιατί αν περιμένει από τους άλλους, θα καταντήσει αξιολύπητος από την αδιαφορία τους. "δεν είχεν ανάγκην ο Χόμο να περιμένη την τροφήν εκ της χειρός του Τρέκλα, άλλως θα ήτο άξιος οίκτου...".

Πρέπει να έχεις άποψη γι' αυτό που πρέπει να κάνεις και γι' αυτό που πρέπει να αποφύγεις να κάνεις "οι σταθμοί της αμαρτίας: η προσβολή, ο συνδυασμός, η συγκατάθεσις, η πάλη και το πάθος".

Μη ξύνεις τις πληγές του άλλου. Δεν μπορείς να εκτιμήσεις τον πόνο που προκαλείς για μια καλά αποδιωγμένη άγρια μνήμη. Αβυσσος μπορεί να ξανανοίγεται στην ψυχή του άλλου προσώπου. Μια ευαίσθητη ψυχή δεν θά 'κανε τόσο βάρβαρο πράγμα. "Αν είχε καταμετρήση το βάθος του δισταγμού της κόρης δεν θα ετόλμα , όσον και αν ήτο σκληρόκαρδος, να κινήση την πλευράν ταύτην. Η ισχυρογνώμων επιμονή της μοναχής προεκάλει ακριβώς εν τη καρδία της νέας ανάμνησιν, ης η εξέγερσις έκαμνεν αυτήν να φρίττη. Εις τα ενδόμυχα της ψυχής ταύτης υπήρχε τι ως βάραθρον βαθύ ορωρυγμένον, ζοφερόν, ερεβώδες, απαίσιον, αλλ' εσφραγισμένον δια της σφραγίδος του χρόνου. Όστις παρεκινδύνευε να αποσπάση αποτόμως το επίπωμα τούτο, ώφειλε να ιλιγγιά από το βάθος της αβύσσου, εξετέλει δ' εξ ανάγκης έργον βάρβαρον".

Αν διαβάσετε κι εσείς το μυθιστόρημα, σίγουρα θα ανακλύψετε, τις δικές σας αιχμές, τα δικά σας σημεία επαφής, διδάγματα και οδηγούς ζωής.  Γιατί η λογοτεχνία είναι παιδείας αγωγός, ηθο-ποιός, είναι σχολείο για ψυχές που λαχταράνε να γίνονταικάθε μέρα καλύτερες.